Energjia e ndotur: Si po i helmojnë njerëzit në Kosovë gazrat e shkarkimit

Kur bëhet fjalë për ndotjen e ajrit, kryeqyteti i Kosovës, Prishtina, ndonjëherë është në të njëjtin ligë me kryeqytetet më të ndotura në botë, Pekinin dhe Nju Delhin. Të paktën në dimër kur moti është i keq. Por sado që ajri i keq është i dëmshëm për shëndetin, Kosova është po aq e varur nga termocentralet e saj të vjetruara me linjit. Në afërsi të tyre, fjalë për fjalë nuk ka ajër për të marrë frymë

Vetëm dhjetë kilometra larg Prishtinës, kryeqytetit të Kosovës, ndodhet qyteti i vogël i Obiliqit. Megjithatë, shumë besojnë se zemra e vërtetë e vendit rreh këtu, dhe jo në kryeqytet, pasi prej andej pompohet gjaku i gjithë Kosovës në vend: energjia elektrike. Një lagje e Obiliqit është vendbanimi rom Plementina. 60-vjeçari Avni Ibrahimi, kujdestar në një shkollë, ka një shtëpi atje për familjen e tij. Këtu përfshihen, sipas standardeve kosovare, gruaja e tij, pesë fëmijët e tij të rritur dhe fëmijët e tyre, të cilët jetojnë të gjithë nën një çati. Nipi më i vogël i Ibrahimit sapo ka mbushur katër vjeç. Kopshti është i rrethuar me një mur, ideal që nipërit të luajnë futboll.

Jeta nën hijen e termocentraleve të linjitit

Sipas standardeve kosovare, familja nuk e ka keq – një standard i mirë vendor, mund të mendohet. Por nëse shikoni në jug, kupton se asgjë nuk është e mirë. Ibrahimi çdo ditë sheh retë e tymit të shkarkimit nga termocentralet e linjitit që lëvizin në drejtim të tij dhe çdo ditë gruaja e tij Safetja duhet të fshijë papastërtitë kafe të tymit të shkarkimit nga shkallët dhe uljen para derës së tyre hyrëse. Termocentralet janë burimi më i rëndësishëm i energjisë së Kosovës – ato mbulojnë mbi 90 për qind të nevojave të vendit për energji elektrike.

„Në Plemetinë është problem ndotja e ajrit. Ne jetojmë afër termocentraleve, në drejtim të gazrave të shkarkimit dhe duhet të jetojmë me cilësi të dobët të ajrit 365 ditë në vit“, thotë Ibrahimi. “Ndotja e ajrit është bërë pjesë e përditshmërisë sonë dhe shpesh as që e vëmë re më”, shton ai. Udhëtimi në Plementinë e bën të qartë: vetëm më të varfërit e të varfërve jetojnë atje. Ata që mund ta përballojnë largohen nga drejtimi i resë së shkarkimit. Sa më shumë i afrohesh shtëpisë së Avniut aq më keq bëhet rruga. Në fund të fundit, ajo nuk ka më asnjë sipërfaqe asfalti, është e mbushur me gropa dhe sasi të mëdha mbeturinash janë kapur në barërat e këqija në anë të rrugës. Nëse i pyet kosovarët për Obiliqin, ata menjëherë mendojnë për termocentralet Kosova A dhe B, por askush nuk mendon për banim të përballueshëm.

Vrima e zezë e prodhimit të energjisë elektrike

Termocentrali A daton në vitet 1960, ndërsa Kosova B është ndërtuar në mesin e viteve 1980. Pikërisht pranë termocentraleve ndodhet depozita e pestë më e madhe e linjitit në botë, e cila është e lehtë për t’u minuar duke përdorur metoda të minierave të hapura. Për vite me radhë, termocentrali i vjetër A ishte lideri i trishtuar në listën e OBSH-së të termocentraleve më të dëmshëm në botë, por edhe termocentrali më i ri B është vetëm pak më i mirë sepse është ndërtuar gjithashtu pa filtra. Obiliqi është një “vrimë e zezë”. Kur u instaluan precipitatorët elektrostatikë në impiantin e vjetër A për 25 milionë euro në mesin e viteve 2010, efektet ishin vetëm kozmetike sepse impianti B, i cili ishte tre herë më i madh, nuk mori asnjë filtër. Filtrat mund të reduktojnë pluhurin e imët me 35 herë.

Aktivisti mjedisor dhe ekologu Adhurim Hoxha nga Prishtina akuzon shtetin se nuk po bën sa duhet për të mbajtur ajrin e pastër. Filtrat e termocentraleve me thëngjill nuk mirëmbahen, prandaj ajri është kaq i ndotur në Prishtinë, Obiliq dhe Plementinë. Në vitin 2020, gjatë vizitës së tij inauguruese, kryediplomati i BE-së, Joseph Borrelli, njoftoi 76 milionë euro për instalimin e filtrave në Uzinën B. Por më pas erdhi pandemia e koronës dhe projekti u shty. Nuk mund të thuhet me siguri nëse marrëdhëniet e tensionuara ndërmjet Prishtinës dhe BE-së janë fajtorë që projekti nuk është adresuar deri më sot. Prishtina akuzoi BE-në se është e njëanshme ndaj Serbisë në konfliktin mes Kosovës dhe Serbisë. Sido që të jetë, pluhuri kafe po bie ende mbi Plementinën.

Ndalimi i vozitjes si masë emergjente në Prishtinë

Prishtina, kryeqyteti i Kosovës, kryeson rregullisht listën e kryeqyteteve më të pista në botë të përpiluar nga agjencitë monitoruese si IQAir në dimër, kur moti është i pafavorshëm – madje edhe përpara Pekinit apo Nju Delhit. Pas protestave masive nga aktivistët mjedisorë, qyteti vendosi një ndalim të përgjithshëm të drejtimit të automjeteve për pak më pak se një javë në 2018. Mbyllja e termocentraleve nuk ishte një opsion, kështu që u bënë përpjekje për të eliminuar të paktën gazrat e shkarkimit nga trafiku i makinave. Dhe ato janë „të konsiderueshme“ sepse makinat e denja për muze me motorë me naftë, si VW Golf I ose modeli i parë i VW Passat, që të dyja datojnë nga vitet 1970, dominojnë skenën e rrugëve në Kosovë.

Në inspektimin teknik vjetor të makinave nuk përfshihet testi i shkarkimeve. Kjo do të thotë që kur ndizni makinën, një re bloze mund të krijohet ende në shter para se të fillojë të rrotullohet. Prishtina duket se është pajtuar me cilësinë e dobët të ajrit, por së paku ka vendosur tabela informuese duke kërkuar që qytetarët të mbajnë maskë për frymëmarrje për t’u mbrojtur. Niveli tashmë i lartë i ndotjes së ajrit rritet në mënyrë dramatike nga vjeshta në pranverë kur ndizen sobat në shtëpitë e njerëzve. Ngrohja behet kryesisht me dru. Për shkak të mungesës së parave, shumica e njerëzve blejnë karburant vetëm kur bën ftohtë. Më pas, druri është i sapoprerë dhe i lagësht, kështu që prodhon shumë tym.

Në Plemetinë Avni Ibrahimi i njeh lidhjet, e megjithatë si fqinjët e tij është i burgosur i këtij sistemi. Ata nuk kanë ngrohje qendrore, vetëm një sobë me qymyr në dhomën e kuzhinës, të cilën e ngrohin me qymyr kafe. “Kjo e bën ajrin edhe më keq dhe mban erë të fortë tymi, e për më tepër qymyri ishte i lagur këtë vit”, thotë Ibrahimi. Ai zhytet në mendime dhe thotë: „Nuk është çudi që më i vogli ynë ka pasur kollë gjatë gjithë dimrit“.

Pluhuri i imët dëmton mushkëritë

Pneumologu Dr. Musa Hoxha, drejtor i departamentit të mushkërive në Spitalin Universitar në Prishtinë, e di problemin: “Më të dëmshmet janë grimcat e imta me madhësi më të vogël se 2.5 mikrometra, të cilat janë aq të vogla sa që kalojnë nëpër alveola në gjak“. Këto grimca të imta pluhuri, të njohura edhe në zhargon teknik si PM2.5, janë praktikisht të padukshme. Ato janë 30 herë më të holla se flokët e njeriut dhe janë sa bakteret.

Pulmologu Hoxha mund të shohë efektet e pluhurit të imët në numrin e të sëmurëve: “Banorët e zonave si Plementina janë njerëz që janë në rrezik më të madh për të zhvilluar sëmundje kronike si astma apo kanceri i mushkërive”. Familja e kujdestarit dhe pronarit të shtëpisë Avni Ibrahim është gjithashtu e prekur – nëna e tij vdiq nga kanceri në mushkëri në moshën 54 vjeçare.

Edhe pse Kosova është zotuar të prodhojë energjinë e saj në një mënyrë neutrale ndaj klimës deri në vitin 2050, ende nuk ka pothuajse asnjë alternativë për funksionimin e termocentraleve me linjit me kapacitet të plotë. Prodhimi maksimal i termocentraleve është vetëm pak më i lartë se konsumi kombëtar. Edhe pse janë vendosur termocentralet e para të energjisë së rinovueshme, ato vështirë se mund të kompensojnë mbylljet e nevojshme për mirëmbajtjen e termocentraleve të linjitit. Një impiant fotovoltaik 100 MW i planifikuar në një nga grumbujt e prishur të Obiliqit, në kushte optimale me diell, mund të mbulojë pak më pak se dhjetë për qind të kërkesës mesatare ditore. Deri më tani, qeveria nuk ka qenë në gjendje të vendosë ndërmjet zgjidhjeve të mundshme për problemin energjetik të Kosovës: një termocentral me gaz që furnizohet nëpërmjet një gazsjellësi nga Maqedonia e Veriut, një termocentral i ri, modern dhe më miqësor ndaj klimës me qymyr ose vetëm zgjerimi i energjive të rinovueshme do të ishte i mundur.

Pavarësisht nga pakësimi i popullsisë së Kosovës, uria e vendit për energji po rritet. Sidomos në kohën e pikut, kompania shtetërore energjetike KEK do të duhej të blejë energji elektrike nga jashtë, por ajo është e shtrenjtë dhe KEK-u nuk merr para për të. Prandaj, ndërprerjet e energjisë janë të zakonshme – ndonjëherë zgjasin më shumë se dhjetë orë. Jo një perspektivë e mirë për Avni Ibrahimin – dhe ndoshta as për nipërit e mbesat e tij.