Dy regjisorët shqiptarë midis Zvicrës dhe Kosovës – Aulona Selmani dhe Ilir Hasanaj
Aulona Selmani dhe Ilir Hasanaj janë regjisorë mes Zvicrës dhe Kosovës. Për të gjetur zërin e tyre, të dy duhej të emigronin – në drejtime të kundërta
Një mbrëmje të enjte në muajin shkurt, në lokalin e kinemasë Riffraff në Cyrih. Regjisori zvicerano-kosovar Ilir Hasanaj është duke udhëtuar. Para disa ditësh filmi i tij i ri me metrazh të shkurtër “Workers Wings”, një dokumentar eksperimental për punëtorët e ndërtimit në Kosovë, u nderua në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Roterdam. 38-vjeçari nuk ka kohë për të pushuar. Të nesërmen fluturon për në Kosovë, ku ka jetuar vitet e fundit. Ai tani po organizon lëvizjen e tij për t’u kthyer në Zvicër.
Në vitet e fundit ka ndodhur shumë, thotë Hasanaj. „Kam gjetur zërin tim, vendin tim në shoqëri“. Por rruga atje ishte e gjatë. Edhe për regjisoren dhe skenaristen kosovare Aulona Selmani.
Çfarë mungon kur gjithçka është perfekte
Të dy ishin ende fëmijë kur jeta e tyre ndryshon papritur. Ilir Hasanaj ka lindur në Kosovë. Ai ishte shtatë vjeç kur familja e tij iku në Zvicër. Aulona Selmani ka lindur në Zvicër. Familja e saj më vonë kthehet në Kosovë. Diku mes këtyre dy vendeve po shfaqet një pjesë e re identiteti për të dy. Diçka që do ta kërkojnë më vonë, edhe si kineastë. Kërkimi i saj e çoi Aulonën përsëri në Cyrih. Iliri merr rrugën e kundërt: nga Cyrihu kthehet në Kosovë.
Kjo ishte shtatë vjet më parë. Në atë kohë ai thjesht donte të largohej nga Cyrihu. Shpërthim. Nga identitetet e atribuara, nga rrugët e renditura të studimit filmik. “Ti je shqiptar”, “je kosovar” e ka dëgjuar shpesh Iliri si fëmijë dhe adoleshent. Në atë kohë, ai nuk e dinte se çfarë do të thotë të jesh shqiptar apo kosovar. Ai, i cili pjesën më të madhe të jetës e kishte kaluar në Zvicër dhe dinte pak për Kosovën.
Babai i Ilirit ishte një aktivist politik dhe familja duhej të ikte nga regjimi serb në vitin 1993. Në Zvicër ai u rrit me tre vëllezër e motra në rrethana modeste në Winterthur. Pas një praktike si shkencëtar kompjuteri, ai studioi film në Universitetin e Arteve të Cyrihut (ZHdK). “Gjatë studimeve të mia shpesh bëhej fjalë për kamerën më të mirë, tingullin e përsosur, ndriçimin e përsosur”, thotë ai. Rreth e rrotull është një qytet me dhjetëra kinema. „Ky mbingopje më acaroi“.
Në fund të studimeve të tij për film, ai mori një vendim: donte të kthehej në bazat, duke përfshirë këtu edhe Kosovën. Atje ai dëshiron të shkojë në kërkim të thelbit të filmit. Dhe veten.
Ndërkohë që Ilir Hasanaj po përgatitet për jetën e dytë në Kosovë, Aulona Selmani po përgatitet për studimet e saj për film në kryeqytetin e Kosovës, Prishtinë. Aulona ka lindur në Binningen të Basellandit në vitin 1997. Një vit më vonë u bë luftë në atdheun e prindërve të saj. “Kur u kthyem në Kosovë pas kalimit të mijëvjeçarit, fillimisht më duhej të mësoja të kuptoja vendin”, thotë ajo në thirrjen online.
Në vitin 2015 ajo filloi studimet për film në Universitetin e Prishtinës. Dhe shpesh ndjehet e bllokuar. “Gjithmonë diçka mungonte”, kujton ajo. Megjithatë, Aulona arrin të marrë diplomën e saj bachelor. Në vitin 2020 ajo do të vijë në Cyrih për të studiuar për master në ZHdK. „Ishte e çuditshme“, thotë ajo. “Nuk kam pothuajse asnjë kujtim fëmijërie nga Zvicra. Por këtu u ndjeva menjëherë si në shtëpinë time. Sikur të më kishte munguar ky vend, kjo gjuhë pa e ditur”. Aulona është e motivuar dhe shkruan shumë koncepte, skenarë dhe role. Sepse tani, për herë të parë, gjithçka ishte aty: kohë, para, pajisje, një ekip. „Këtu më në fund mund të bëhem regjisore“, thotë ajo.
Kur Ilir Hasanaj shkoi për të vizituar Kosovën në vitin 2014, ai nuk u zhvendos me të afërmit e tij: “Doja të ndërtoja jetën time dhe ta njihja Kosovën jashtë zonës sime të rehatisë”. Ai është duke punuar për debutimin e tij në dokumentar dhe po xhiron me kamerën e tij të parë, një model më të vjetër që e bleu nga kursimet e tij si shkencëtar kompjuteri. Hapësira e tij e redaktimit: një qendër komunitare në Prishtinë, ku njerëzit krijues vijnë e shkojnë. Standardi i ndërtimit: i vjetër, i improvizuar me shumë dashuri.
Iliri së shpejti do të organizojë shfaqje filmash në qendrën e re kulturore alternative Termokiss. Në vitin 2018 ai bashkëthemeloi kinemanë Armata në kryeqytet. “Në atë kohë në Prishtinë kishte vetëm një kinema për gati gjysmë milioni banorë. Si shfaqet më shumë kulturë në një vend si ky?” Kjo pyetje e shtyn atë.
Iliri gjen atë që i mungonte në Zvicër: hapësirë për të krijuar gjëra të reja dhe për të provuar gjërat, jashtë rrugës së rrahur. Por ai nuk dëshiron të romantizojë asgjë. “Në Kosovë mund të filloni kudo dhe të jeni të sigurt: diçka mungon”. Në të njëjtën kohë, në Kosovë ai po përjeton një energji apo “nevojë” të panjohur më parë, siç e quan ai, për të treguar histori. Historitë që ai kërkonte tani e rrethojnë atë.
Kjo vlen edhe për atë që më pas u bë „Krahët e Punëtorëve“. Ndërsa punonte për filmin e tij të parë të gjatë dokumentar në Prishtinë, një punëtor ndërtimi bie nga skela në trotuar në të cilin Iliri po ecën për të marrë drekën. „Burri bërtiti tmerrësisht.“ Britmat e përhumbën Ilirin. Pse burri ra nga skela?
Më vonë, Iliri zhytet në makinacionet e kompanive të mëdha të ndërtimit dhe kërkon burra si ai që ka parë të shtrirë në tokë. Iliri është i bindur se ky film ndoshta nuk do të ishte realizuar nëse nuk do të kishte jetuar atje. Në të njëjtën kohë, jeta e tij në Zvicër i hapi dyert në Kosovë: “Akullthyes është kur thua se vjen nga Zvicra”. Njerëzit duan të dinë pse u kthye. Trajnimi i tij filmik në Zvicër – një lloj vule e cilësisë. Kjo ndihmoi për të fituar besimin e njerëzve që kishin përjetuar shumë gjëra të këqija në jetën e tyre.
Për Ilirin është e rëndësishme që në filmat e tij të portretizojë njerëz që shpesh mbeten të padukshëm. Ai vetë kujton vitet 1990 në Kosovë, të cilat u karakterizuan me represion ndaj popullatës shqiptare. Më vonë, në Zvicër, familja e tij jetonte përkohësisht me ndihmë sociale. „Unë e di se si është të jesh i përjashtuar“.
Aulona Selmani thotë gjithashtu se dëshiron t’u japë zë atyre që nuk dëgjohen në rrëfimet e saj, transmeton portali Shtegu. Në filmin e saj të shkurtër “Dhe era qan” ajo tregon historinë e një njeriu që i mbijetoi një masakre në luftën e Kosovës. Tani ai ka frikë se nuk do të jetë më në gjendje të japë dëshmi para gjykatës për krimet e luftës në kohë. “Si e re, dua të shikoj përpara”, thotë ajo. „Por ka njerëz që mbeten të bllokuar në të kaluarën gjatë gjithë jetës së tyre“.
Aulona nuk dëshiron të flasë për një detyrim për të treguar histori nga vendlindja e saj. Ajo dëshiron të kuptojë: Si ndjehen këta njerëz? Çfarë vjen pas luftës? Pyetje që e shqetësojnë që në fëmijëri. Edhe atëherë, ajo dëgjoi të rriturit duke folur për atë që ndodhi gjatë luftës. Por asnjëherë si u ndjenë për këtë.
“And the Wind Weeps” festoi premierën botërore në Festivalin e Filmit në San Sebastian; Filmi fitoi çmimin New Europe Talents në festivalin e filmit të shkurtër Żubroffka në Poloni. Kur të mbijetuarit e luftërave të tjera thonë pas shfaqjes se mund të identifikohen me personazhin e filmit të tyre, ky është vlerësimi më i lartë për Selmanin. Dhe një nxitje për të vazhduar.
Protagonistja e filmit të saj ndërthur shumë histori të vërteta që Aulona i ka hulumtuar prej muajsh. Në xhirime ajo ka punuar me aktorë kosovarë, të cilët ndryshe nga ajo vetë e kanë përjetuar luftën. Pas xhirimeve, ekipi i saj zviceran udhëtoi në Kosovë për të kuptuar më mirë historinë e filmit. Me filmat e saj, Aulona ndërton ura ndërmjet Kosovës dhe Zvicrës dhe mes pjesëve të identitetit të saj. Ajo thotë se me çdo film gjen një pjesë të vetes. Në të kaluarën, ajo shpesh ndihej e humbur në „ndërmjet“. Sot ajo është mirënjohëse: „Unë mund të shikoj vende dhe histori nga këndvështrime të ndryshme“.
Ilir Hasanaj thotë se koha e tij në Kosovë e ka bërë më të sigurt. “Nuk ndihem më në dilemë për identitetet e mia të përziera. Ato shkojnë dorë për dore, duke përfshirë edhe punën time. Unë tërheq prej tyre”. Nga Zvicra ai së shpejti do të merret me projektin e tij më të madh deri më sot: një film artistik për një aktivist kosovar-shqiptar – me lidhje me Zvicrën.