25 vjet pas luftës së Kosovës, 1 600 persona janë ende të zhdukur, ndërsa kërkimi po ngec

Më 31 maj 1998, Xyfja ishte nëntëdhjetë vjeç dhe e ve. Ajo jetonte me nipin e saj Dinin dhe familjen e tij në një fshat në Kosovën perëndimore. Atë ditë, trupat serbe filluan të bombardojnë fshatin. Familja iku, përveç Xyfes, e cila nuk mund të ecte më dhe Dini, i cili mbrojti fshatin me pjesëtarët e UÇK-së (Ushtria Çlirimtare e Kosovës)

Pa sukses, serbët e pushtuan vendin pasdite. Dini dhe UÇK-ja u tërhoqën. Megjithatë, ai u kthye në fshat të nesërmen. I armatosur me një automatik të lehtë, ai donte të kërkonte banorë të moshuar që kishin mbetur pas, si Xyfen. Një dëshmitar më vonë raportoi se kishte dëgjuar të shtëna nga fshati.

Që atëherë nuk ka pasur asnjë gjurmë të Xyfes dhe Dinit. Kur të afërmit u kthyen në shtëpinë e tyre në fshat disa muaj më vonë, gjithçka që gjetën ishte një grumbull gëzhojash në tokë.

Kjo histori tregohet në librin „Dignity for the Missing (Dinjiteti për të zhdukurit)“, botuar nga aktivistja e njohur serbe për të drejtat e njeriut Natasha Kandiq, themeluese e Fondit për të Drejtën Humanitare. Studimi bazohet në mbi 2 000 deklarata nga të afërmit ose dëshmitarët dhe mbi 1 500 raporte, dokumente gjyqësore dhe bazat e të dhënave të Komitetit Ndërkombëtar të Kryqit të Kuq (ICRC) dhe Komisionit Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur (ICMP). Në 750 faqe, raporton për momentet e fundit të 1 636 personave të zhdukur që janë ende të zhdukur edhe 25 vjet pas Luftës së Kosovës.

Kjo rrethanë – një çerek shekulli pa asnjë gjurmë të qindra njerëzve – rëndon çdo ditë të afërmit: A duhet të ndërtojnë një varr bosh? Të pritet derisa trupi të gjendet dhe të identifikohet? Apo shpresa që djali, vajza, babai, motra janë ende gjallë dhe do të kthehen një ditë?

Ndonëse qindra të afërm nga të dyja anët e konfliktit shpresojnë për sqarim, kjo është injoruar apo edhe e bllokuar nga politikanët. Kjo ka të bëjë shumë me të kaluarën dhe përçarjen e vazhdueshme mes Beogradit dhe Prishtinës.

Të dyja palët po mbulojnë krimet e tyre të luftës

Lufta e Kosovës u ndez nga viti 1998 deri në vitin 1999. Rreth 12 000 njerëz u vranë, shumica e tyre kosovarë, por edhe serbë dhe pjesëtarë të pakicave etnike. 4 500 persona u zhdukën pas përfundimit të luftës. Palët ndërluftuese – ushtria jugosllave, policia dhe njësitë paraushtarake serbe në njërën anë, dhe guerilët e UÇK-së së Kosovës në anën tjetër – i zhdukën ato.

Me ndërhyrjen e NATO-s në mars të vitit 1999, trupat serbe intensifikuan masakrat ndaj popullatës civile shqiptare, shkruan hazeta zvicerane „NZZ“. Për të fshehur krimet e luftës, në Kosovë u hapën varreza masive në muajt e fundit të luftës, kufomat u ngarkuan në kamionë dhe u rivarrosën në të ashtuquajturat varreza masive dytësore në Serbi, transmeton portali Shtegu. Kamionët frigoriferikë që mbanin mbetje njerëzore u hodhën në liqene dhe lumenj. Gjithashtu thuhet se kufomat janë djegur në masë.

Kur trupat serbe u tërhoqën pas përfundimit të luftës në qershor, pala kosovare kreu akte brutale hakmarrjeje ndaj popullsisë së mbetur civile serbe dhe joshqiptare. UÇK-ja ndërmori veprime edhe kundër “bashkëpunëtorëve” të dyshuar kosovarë. Edhe këtu u bënë përpjekje për të mbuluar gjurmët e krimeve të luftës.

Që atëherë, mbi 2 500 njerëz të zhdukur janë identifikuar dhe eshtrat e tyre janë dorëzuar te të afërmit e tyre për varrim. Por shpresa për të gjetur 1 600 personat e mbetur të zhdukur është duke u pakësuar. Ka rezistencë ndaj kësaj.

Një ekzaminim i ri i vendndodhjeve është i nevojshëm

“Me librin ne duam të sjellim në shoqëri kujtimin e atyre që jetojnë vetëm në kujtesën e familjeve të tyre”, thotë Natasa Kandiq. “Ne duam t’i parandalojmë që të fshihen sikur të mos kishin ekzistuar kurrë”. Avokatja mbron një hetim të ripërtërirë të vendeve ku u gjetën varreza masive me trupat e personave të zhdukur.

Varri masiv më i madh ishte në Batajnicë, një periferi e Beogradit. Ai përmbante trupat e 744 kosovarëve. 61 trupa të tjerë u gjetën në Petrovo Selo dhe 84 në një varr masiv pranë rezervuarit Peruçac. Të tre varret masive u gjetën në vitin 2001 pasi ish-presidenti serb Slobodan Millosheviq u rrëzua dhe u ekstradua në Gjykatën e Jugosllavisë në Hagë.

Pas kësaj, kërkimi ngeci. Vetëm dy varre të tjera masive janë gjetur që atëherë: njëra në Rudnicë në vitin 2014 dhe tjetra, afër, në Kizevak në vitin 2020.

Kandiq thotë se hulumtimi i saj sugjeron se trupat e njerëzve të zhdukur, fqinjët ose të afërmit e të cilëve u gjetën në një nga varret masive më të mëdha, zakonisht janë varrosur gjithashtu atje ose në afërsi. Fakti që varret masive të gjetura së fundmi në Rudnicë dhe Kizevak janë afër njëra-tjetrës e mbështet këtë supozim.

Kur bëhet fjalë për rezervuarin Peruçac, çështja është më e ndërlikuar, thotë Kandiq. Ata kanë informacion të besueshëm se trupat e siguruar me gurë janë fundosur në liqen. Ajo është e bindur se një hetim i kujdesshëm do ta vërtetonte këtë. Për ta bërë këtë, megjithatë, rezervuari duhet të zbrazet plotësisht.

Megjithatë, shanset që vendet e varrezave masive të riekzaminohen në të vërtetë janë të pakta. Sipas Kandiq, Serbia pajtohet në parim, por nuk po merren masa konkrete në terren.

Kjo ka të bëjë me klimën politike: të dyja palët u përqendruan ekskluzivisht te viktimat e tyre dhe ndërtuan një kulturë kombëtare kujtimi rreth tyre. Informacioni që do të ishte i dobishëm në kërkimin e personave të zhdukur do të mbahej sekret për të mbrojtur „heronjtë“ e tyre nga pasojat kriminale.

Kjo klimë politike ilustrohet nga marrëdhënia mes dy komisioneve shtetërore për personat e pagjetur.

Pavarësisht dëshmive të reja të një varri masiv, pak po ndodh

Serbia dhe Kosova të dyja kanë komisione shtetërore për personat e zhdukur. Këta në fakt duhet të bashkëpunojnë, gjë që ka sukses në mënyrë sporadike. Së fundmi, për shembull, dy komisionet kërkuan mbështetje nga Zvicra. Një grup ekspertësh zviceranë udhëtoi në të dy vendet nga 14 deri më 25 tetor dhe testoi përdorimin e teknologjive të reja për të kërkuar personat e zhdukur. Dhe në të kaluarën, eshtrat mund t’u ktheheshin të afërmve. Por në shumicën e rasteve bashkëpunimi nuk funksionon.

“Të dy komisionet janë të fshehtë, duke fshehur informacione rreth zhvarrimeve të mundshme nga gazetarët dhe publiku dhe komunikojnë vetëm në mënyrë shumë të kufizuar me familjet e të zhdukurve”, thotë Natasa Kandiq.

Kosova në veçanti kërkon që Serbia t’i bëjë publike arkivat e njësive ushtarake serbe. Këto synojnë të japin informacion për vendndodhjen e personave të zhdukur. Kryeministri i Kosovës Albin Kurti akuzoi Beogradin se i mban të mbyllura arkivat pikërisht për shkak se ato përmbanin të dhëna të tilla.

Serbia i përgjigjet akuzave: Ajo ka bërë të aksesueshme mbi 2 000 dokumente, ndërsa pala kosovare po mban 90 trupa të serbëve të vrarë në një morg në Prishtinë dhe nuk po ndjek provat nga Serbia për varrezat e dyshuara masive.

Albin Kurti dhe presidenti serb Aleksandar Vuçiq në fakt u angazhuan për dhënien e aksesit të pakufizuar në informacione dhe dokumente që jepnin të dhëna për vendndodhjen e personave të zhdukur – duke përfshirë dokumente me „karakter të klasifikuar“. Në maj 2023, nën ndërmjetësimin e BE-së, ata ranë dakord për përmbajtjen e një deklarate të përbashkët për personat e zhdukur. Por deklarata mbeti kryesisht e parëndësishme.

Përfundimisht nga kjo mosmarrëveshje vuajnë familjarët e të zhdukurve. Nga të dyja anët: Shumica e 1 600 të zhdukurve janë shqiptarë nga Kosova. Ka gjithashtu rreth 400 serbë dhe dhjetëra pjesëtarë të pakicave etnike, si romët dhe boshnjakët.

Indikacionet e fundit për një varr të mundshëm masiv në Serbinë jugperëndimore, afër qytetit të Novi Pazarit, po ndiqen gjithashtu vetëm me shumë hezitim. Përfaqësuesit serbë dhe kosovarë ranë dakord të hetojnë vendin në dy raunde bisedimesh në Gjenevë, në janar dhe korrik. Ata vizituan vendin – një deponi – në gusht. Një datë për fillimin e gërmimeve duhet të ishte dhënë në mesin e shtatorit. Kjo nuk ndodhi. Sipas një përfaqësuesi të Komisionit të Kosovës për Persona të Zhdukur, Serbia ka shtyrë fillimin e gërmimeve për vitin e ardhshëm.

“Dinjiteti për të zhdukurit” është vëllimi i dytë i “Librit të Kujtesës së Kosovës”. Është botuar në Beograd më 31 gusht 2024. Libri është botuar nga Fondi për të Drejtën Humanitare në Beograd, Fondi i Kosovës për të Drejtën Humanitare në Prishtinë dhe në bashkëpunim me projektin Rrjeti i Pajtimit (Recom).