Pse një biologe e re vdiq me urdhër të një diktatori

Antiintelektualizmi i diktatorit shqiptar Enver Hoxha i kushtoi jetën biologes Sabiha Kasimati në vitin 1951. Studiuesja e peshkut, vetëm 38-vjeçare, u ekzekutua

Ajo ishte veçanërisht e dashur për ngjalën. Krijesa jeshile e errët, në formë gjarpri, me nofullën e poshtme të gjatë, e cila çelet si larvë pranë Bahamas dhe më pas noton në një udhëtim të gjatë drejt Europës dhe më në fund futet në ujëra të ëmbël, për shembull në lumin Vjosa, ishte ende e zakonshme në vendin e saj në kohën e biologes së madhe shqiptare Sabiha Kasimati.

Sot ngjala është e rrezikuar seriozisht edhe në Shqipëri. Kasimati, në një artikull të vitit 1948 të quajtur „Problemet e peshkut dhe peshkimit në vendin tonë“, përshkroi habitatet e peshqve, gjiret e mëdha e të mbrojtura në Shqipëri ku bluja derdhet në të gjitha nuancat e gjelbërimit, kënetat e turbullta, mijëravjeçare dhe baltë në shtretërit nënujorë me ofertën e tyre të pasur të bimëve ujore, krustaceve dhe molusqeve të vegjël.

Ajo bëri sugjerime se ku dhe si mund të përfitonte shteti nga peshkimi dhe madje kritikoi peshkimin pa kriter, intensiv që çon në varfërimin e faunës së peshkut. Kasimati ishte një shkencëtare e menduar, një pioniere e ihtiologjisë dhe një grua në jetën akademike shqiptare.

Fakti që familja e saj ishte e udhëtuar dhe me përvojë në botë, pak si ngjalat që erdhën në Shqipëri, i mundësoi Kasimatit të bënte një jetë jokonvencionale dhe të lirë, e cila përfundoi me një vrasje brutale. Diktatori paranojak, stalinist dhe ndoshta sadist Enver Hoxha, në vitin 1951 e pushkatoi biologen e emancipuar Kasimati. Mendimi i saj i pavarur, kërkimi i saj dhe interesi i saj për evolucionin me sa duket iu shfaqën atij si një kërcënim për fuqinë e tyre prej balte.

Sabiha Kasimati lindi në vitin 1913 në Edirnenë e atëhershme ende otomane në atë që është sot Turqia, afër kufirit grek, si vajza e një mjeku. Familja u zhvendos me babain kur ai mori një punë të re, për shembull në kufirin me Irakun ose në Adana në kufi me Libanin. Pas Luftës së Parë Botërore bleu një pronë afër Selanikut. Por pas shkëmbimit të popullsisë midis Greqisë dhe Turqisë, familja duhej të kthehej në Shqipëri në vitin 1927.

Në Korçë, Kasimati ishte e reja e parë që ndoqi liceun. Në foto ajo shihet e veshur me kapele me fjongo kuq e zi së bashku me diktatorin e ardhshëm Enver Hoxha, i cili ndoqi edhe shkollën e mesme. Hoxha më vonë i shkatërroi disa nga personat që e njihnin personalisht që në moshë të vogël.

Pas gjimnazit, Kasimati dha mësimet e „Edukatës morale“ dhe „Frëngjisht“ në shkollën e vajzave në Korçë dhe më pas dha mësim edhe në biologji në Kavajë. Ky u bë pasioni i saj. Në vitin 1935 ajo mori një bursë për të studiuar biologji në Universitetin e Torinos dhe zgjodhi menjëherë ihtiologjinë. Më pas Kasimati u fut në botën e blirit, levrekut, krapit dhe barbunit. Ajo mori doktoraturën me nota të larta për faunën e peshqve të ujërave të ëmbla në Shqipëri.

Katedra e universitetit i ofroi një pozicion asistenteje, por Kasimati u tërhoq përsëri në Shqipëri. Ajo filloi të jepte mësim biologjinë atje dhe sugjeroi ndërtimin e një muzeu të historisë natyrore, krijimin e një biblioteke dhe transportimin e koleksioneve nga bimët dhe kafshët shqiptare. Në fakt, ideja u ngrit dhe një muze u hap në 1948.

Kasimati u punësua menjëherë dhe jetoi vetëm në Tiranë, një mënyrë jetese e pazakontë për gratë në atë kohë. Fotot nga kjo kohë tregojnë një grua të lumtur dhe të zgjuar me një pamje të qartë. Për shkak se u sëmur nga tuberkulozi, Kasimati iu desh të shkonte në një klinikë të mushkërive në Bolzano dhe nga viti 1945 ajo punoi përsëri në Tiranë. Bazuar në tezën e doktoraturës, ajo vazhdoi kërkimet e saj, shkoi në udhëtime eksploruese dhe punoi në një vepër gjithëpërfshirëse të quajtur „Peshqit e Shqipërisë“, e cila kishte rreth 200 faqe dhe ku prezantoi 257 lloje peshqish në 211 grupe familjare. Ishte planifikuar një tirazh prej 3500 kopjesh.

Ndërsa libri doli në shtyp, Kasimati u arrestua. Prej kohësh ajo konsiderohej armike e diktaturës hoxha. Ajo kishte vizituar miqtë e saj të arrestuar në kampin e punës në Jubë pranë Durrësit, të cilët e paralajmëruan. Për shkak se po vriteshin gjithnjë e më shumë shkencëtarë, si Selaudin Toto, ajo iu drejtua edhe vetë diktatorit.

Biseda regjistrohet si më poshtë. “Kam ardhur t’ju ​​them se po vrisni të gjithë intelektualët dhe dua t’ju ​​pyes: me kë doni ta ndërtoni Shqipërinë, me teneqexhinj dhe me këpucarë? Thuhet se Hoxha i është përgjigjur: “Mos lexoni më për iluminizmin francez, ju këshilloj të lexoni Marksin dhe Leninin”. Ishte koha kur diktatura shqiptare u largua gjithnjë e më shumë nga Jugosllavia dhe drejt Bashkimit Sovjetik. Disa u rebeluan kundër tij.

Më 19 shkurt 1951 u hodh një koktej molotov në Ambasadën sovjetike në Tiranë, shkruan „Der Standard“, transmeton portali Shtegu. Të nesërmen, 22 intelektualë, përfshirë Kasimatin, u akuzuan në mënyrë të rreme se ishin të lidhur me sulmin. Kasimati, atëherë 38 vjeç, ishte e vetmja grua mes tyre. Hoxha e ka shtuar personalisht emrin e saj në listën e personave që do të vrasin. Nuk ka pasur gjykim, mbrojtje, apel. Më 26 shkurt, Kasimati u pushkatua me 21 intelektualët e tjerë dhe u varros në një gropë.

Biologu Uran Asllani, i cili ka ndjekur historinë e jetës së Kasimatit, e citon atë të ketë thënë në dëshminë e saj në gjykatë: „Unë e kundërshtova këtë qeveri sepse nuk pajtohej me ideologjinë dhe botëkuptimin tim evolucionist. Nuk kam besuar kurrë se socializmi apo demokracia mund të lidhen me një revolucionar. akti mund te arrihej.une vete as kam bere asnje atentat dhe as kam marre pjese ne nje mbledhje ne te cilen eshte vendosur akt terrorist.Ju jeni kriminele dhe tirane qe doni te nenshtroni shqiptaret me terror por nje dite do jeni per ata shlyejnë mizoritë”.

Sipas Asllanit, pas vrasjes së saj, libri i Kasimatit për peshkun u tërhoq menjëherë nga shtypi dhe u arkivua në depozitën sekrete të institutit. Vepra thuhet se është botuar në vitin 1958 si vepër e shkencëtarit rus Anatoly Poliakov. Vetë versioni i Kasimatit konsiderohet i humbur dhe disa besojnë se mund të ketë ende një kopje për t’u gjetur në një arkiv diku.

Gjithsesi emri i Kasimatit u hoq nga lista e punonjësve të Institutit të Shkencave pas vrasjes së saj. Në vitin 1993 u gjetën eshtrat e 22 të pushkatuarve, u rivarrosën dhe intelektualët u rehabilituan. Në vitin 2018, Muzeu Kombëtar i Shkencave Shqiptare mori emrin e Kasimatit. Një film që do të shfaqet për herë të parë në Tiranë më 21 shkurt trajton mendimet dhe veprën e Kasimatit.

„Ujërat e turbillta“, konceptuar nga artisti Driant Zeneli në bashkëpunim me mjeshtrin e masës së lakueshme të përziersjeve të ndryshme Deni Bianco, tregon peshq të krijuar nga studentët e Shkollës së Artit dhe Inxhinierisë Elektrike në Tiranë dhe në Putignano, teksa lundrojnë në miqësore dhe armiqësore. ujërat lëvizin. Duke përdorur argjilën, mache letre dhe robotikë, peshqit marrin jetë. Drita që shkëlqen vazhdimisht tek ata ka për qëllim të simbolizojë kërkimin e Kasimatit që ndriçon jetën e këtyre qenieve të veçanta.

Mund të shihni edhe një digë betoni ku më në fund goditi peshku, siç bëri Kasimati me diktaturën. Filmi i dedikohet të gjithëve që „ka zgjedhur të sfidojë politikën dhe stereotipet sociale, madje edhe vetë vdekjen në emër të shkencës dhe lirisë“, thuhet në fund. Rastësisht, ngjalat janë në gjendje të udhëtojnë në distanca të konsiderueshme mbi tokë të lagësht jashtë ujit, sepse ato mund të thithin oksigjenin vital përmes lëkurës së tyre. Dhe madje mund të kapërcejnë penjrat e betonit, por shumë prej tyre tani po bien viktimë e hidrocentraleve, si ato që janë ndërtuar gjithnjë e më shumë në Ballkan vitet e fundit.