Kosovë-Zvicër: E qeshura e diasporës

Humori nuk njeh vetëm në një drejtim. Duke përdorur shembullin e diasporës kosovare në Zvicër, linguistja dhe shkencëtarja sociale Shpresa Jashari tregon në një intervistë rëndësinë e batutave në familjet transnacionale.

Që nga vitet 1990, „shqiptari“ është bërë një klishe në Zvicër: i përjashtuar në fushatat politike si një therës dhe tregtar droge, i përshkruar në skica si një machoist i pafat në divan që mban fjalime të mëdha. Humori shpesh funksionon duke kundërshtuar pakicat kundër normës së shumicës.

Gjuhëtarja dhe sociologia Shpresa Jashari ka ndjekur një rrugë tjetër: e ka parë humorin në të cilin ata që kanë qëndruar në shtëpi merren me diasporën, me humorin që qarkullon mes hapësirave të migrimit.

SWI swissinfo.ch: Nëse doni të jeni qesharak, keni nevojë për klishe, thuhet shpesh.

Shpresa Jashari: Klishetë janë shumë të dobishme për humor. Të gjithë mund të bëjnë diçka me të. Por nuancat kanë humbur. Autorja Chimamanda Ngozi Adichie paralajmëron se një „histori e vetme“ po mbizotëron. Ekziston rreziku të tregosh të njëjtën histori pa pushim. Stereotipet injorojnë faktin që njerëzit janë kompleks.

Cila është historia e vetme që tregohet në Zvicër për shqiptarët e Kosovës?

Një histori për maskulinitetin dhe krimin, një për të huajt që shfrytëzojnë shtetin si parazitë shoqërorë. Por edhe për të ashtuquajturit prindër “të paarsimuar” që i lënë fëmijët e tyre të shikojnë shumë televizor.
Ata i kushtuan një punim akademik televizionit të fëmijërisë së tyre dhe analizuan skeçe komedi për shqiptarët – por ato ku humoristët shqiptarë talleshin, ndër të tjera, me diasporën shqiptare në Europë.

Pse?

Doja të tregoja se jashtë stereotipeve që qarkullojnë në Zvicër, gjithmonë ka pasur një këndvështrim të ndryshëm për fenomenin e migrimit. Kur isha fëmijë, të dielave, kur kishim mysafirë, shikonim video me skeçe shqiptare.

Ata plotësuan edhe një nevojë për kulturën e vendit të origjinës së prindërve të mi, Maqedonisë së sotme të Veriut, aty gjithmonë kishte muzikë, skeçet pasonin këngë dashurie dhe lufte. Cima dhe Leci, të luajtur nga Rasim Thaçi dhe Ibrahim Krajkova, ishin ndër humoristët më të njohur kosovarë të asaj kohe. Por kishte një treg të madh transnacional në të cilin komedia prodhohej dhe shpërndahej në videokaseta VHS për shqiptarët e diasporës.

Ku i keni blerë këto videokaseta?

Zakonisht dikush i sillte me vete nga pushimet, madje për një kohë mund t’i bleje edhe në agjencitë turistike këtu në Zvicër ose në të ashtuquajturat “Ballkan shops”.

Për çfarë ishte kjo?

Kjo varionte nga gjërat rajonale si shakatë për dialektet e shqipes – dialekti im ka një reputacion veçanërisht të keq – deri te situata politike në vendet e origjinës, në Maqedoninë e Veriut, Kosovë, Shqipëri, Serbinë jugore. Skicat kosovare diskutonin për marrëdhëniet ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve dhe në fund të viteve 1990 për luftën. Por marrëdhëniet me qeveritë dhe me Evropën, sistemi i azilit dhe migrimi ishin gjithashtu tema.

Ju nuk duhet të ritregoni shaka – a mund të përshkruani akoma një skicë?

Një skeç që më ka pëlqyer gjithmonë si fëmijë tregon një çift shqiptar të ulur në shtëpi në Gjermani duke pirë raki dhe në të njëjtën kohë duke parë në televizor se si po përgatitet namazi i madh i festës në një xhami të vendit të origjinës. Në të njëjtën kohë ata janë shumë nervozë pasi kanë ftuar shefin gjerman në festën e Bajramit. Sa herë që bie zilja, burri ulet në shtrojën e namazit, vendos një kapak të vogël në kokë dhe gruaja e lë pijen.

Sepse, siç e kuptoni në fund të skicës, nuk doni të zhgënjeni pritshmëritë e shefit – një gjerman. Mesazhi ishte: Evropa, e cila kërkon mbrojtjen e pakicave në Ballkan, do që shqiptarët të praktikojnë lirisht fenë e tyre! Dhe në këtë ushtrim çifti tani dëshiron të prezantohet – si shqiptarë të mirë që nuk pinë raki, por falen. Për këtë mund të qeshin si njerëzit në diasporë ashtu edhe të afërmit që kanë mbetur në vendin e origjinës. Një perspektivë e tillë është zhdukur plotësisht në diskursin e sotëm evropian islam.

Pra, diaspora ishte shpesh një problem – si u largua Zvicra?

Ekziston një skicë për Zvicrën në një festë të veçantë të Vitit të Ri në kapërcyell të mijëvjeçarit. Në të, Leci futet në telashe sepse bleu një lopë zvicerane. Me kredi, ai ka qenë në borxh për të për vitet në vijim. Ai i shpjegon gruas së tij Fisnikes se lopa është shumë e veçantë, se ha vetëm ushqime të zgjedhura, kërcell pas kërcell, e vetmja gjë që i mungon është se ha me thikë dhe pirun. Ajo mbërriti edhe me avion.
Gruaja e tij nuk e beson, kështu që ai duhet të marrë në pyetje lopën në „gjermanisht“. Leci radebrecht, por nuk di të flasë gjermanisht, mundet „vetëm“, ​​siç i rendit me përbuzje e shoqja, serbisht, romë, turqisht dhe dialekte të ndryshme shqipe. Më pas shfaqen me veshje të çuditshme përkthyesit anglezë të cilët përkthejnë dhe ndër të tjera shprehin dëshirën e lopës zvicerane për t’u ushqyer, larë dhe krehur para se të mjelet.

Lopa e llastuar: A është ky një koment për Zvicrën si një vend me prosperitet të tepruar, ku jetojnë edhe shumë shqiptarë të Kosovës?

Mundësisht. Por është edhe shprehje e acarimit që lindi në takimin me “stafin ndërkombëtar” nga Evropa, i cili kishte standarde krejtësisht të ndryshme nga popullsia vendase. Për sa i përket raportit mes diasporës dhe atyre që rrinin në shtëpi, problem ishte dhe është sigurisht fakti që kishte pabarazi ekonomike brenda familjes. Kjo tashmë është diskutuar. Një vëlla është në Zvicër, një tjetër kujdeset për prindërit e tij në vendin e origjinës, të cilët po rriten gjithnjë e më shumë.

Dhe kur të afërmit nga Zvicra vijnë një herë në vit, ai është ylli i madh që ka munguar dhe i sjell të gjithëve dhurata dhe para. Këtë mund ta shihni edhe në memet shqiptare, batuta me fjalë-fotografi, që po qarkullojnë sot në internet. Për shembull, njëra tregon një grua duke qarë sepse të afërmit e saj nuk i kanë sjellë asgjë nga Zvicra.

Cili është funksioni i këtyre batutave për diasporën?

Ju nuk mund ta diskutoni hapur këtë hendek midis vendit tuaj të origjinës dhe diasporës, është mes jush. Humori mund ta trajtojë këtë më mirë, qoftë në një skicë apo meme: Po, ju keni ndjenjën se ne po presim këtu gjatë gjithë vitit që të vini dhe të na sillni disi çokollatë. Humori është një vend ku ju mund të qeshni për të së bashku, nëse mund ta them kaq keq.

Si ka ndryshuar ky humor mes epokës së videokasetave dhe sot?

Ju nuk i keni më këta yje të mëdhenj së bashku nga faza VHS. Klipet në YouTube, për shembull, nuk konsumohen më në të njëjtën mënyrë. Komedianet punojnë në një bazë krejtësisht të ndryshme ekonomike. Yjet e fëmijërisë sime, Cima dhe Leci, siguruan jetesën nga ky profesion, udhëtuan jashtë vendit, në Zvicër, Gjermani, SHBA dhe fituan para të mira. Këta humoristë transnacionalë ekzistojnë ende, por do të thosha në një format tjetër. Transmetuesit publikë në vendet në fjalë tashmë kanë zëvendësuar ish-tregun informal.

Humori në mediat sociale gjeneron shumë më pak para. Për mendimin tim, kjo e vështirëson komedinë e diferencuar. Varësia nga miratimi masiv i audiencës është shumë më i madh dhe artistët duhet të orientohen më shumë drejt rrjedhës kryesore. Kjo do të thotë gjithashtu se edhe humoristët shqiptarë në Zvicër riprodhojnë klishe të ngjashme për komedinë etnike si shoqëria shumicë.

Sepse ka një treg për këtë gjë që krijon presion për të konfirmuar sadopak paragjykimet. Ajo që nevojitet më shumë janë njerëzit që përdorin ide të tilla për t’i futur në dhomë, për t’i vënë në pyetje dhe për të qeshur me to. Komedi që e merr seriozisht situatën e njerëzve dhe jo vetëm që nxjerr në pah përsëri fotot e tyre.