ÇDO NISMË POLITIKE NUK ËSHTË ASGJË PA PËRKRAHJEN E KULTURËS
12:18:54 2017-01-29
Politika është më e drejtpërdrejtë, më brutale dhe në vetvete e kërkon analizën si një instrumentum për t’i shpjeguar gjërat, për t’i qartësuar. Dhe këtu nuk ka asgjë të keqe nëse me këtë punë do të merreshin ata që tashmë e kanë dëshmuar veten në këtë fushë. Dhe emra të tillë ka. Por, fatkeqësisht, në këtë gjithë prani të politikës shfaqen edhe “analistë” sezonesh përfituese, të cilët ngrenë decibelat e injorancës së tyre. Mendoj se edhe realitetet politike duhet të trajtohen, interpretohen, por me një seriozitet profesional dhe me një thellësi gjer ku shkojnë plagët tona politike, apo siç thotë Lasgush Poradeci, “gjer në baltën e baltës shqiptare”
Delvina KËRLUKU
Bardhyl ZAIMI është i lindur në vitin 1970 në fshatin Sllatinë të Tetovës. Ka të kryer Gjuhë dhe Letërsi Shqipe në USHT. Ka prapa vetes një karrierë gazetarie përmbi 20 vjeçare. Fillimisht ka punuar si gazetar në RTM-Redaksia në gjuhën shqipe. Më pas ka punuar si gazetar dhe redaktor kulture në të përditshmen në gjuhën shqipe “Fakti”. Ka punuar si korrespodent një kohë për “Bota Sot”. Ka qenë kryeredaktor i të përjavshmes “Epoka”, redaktor në të përjavshmen “Nacional” dhe gazetar-kolumnist në rubrikën e kulturës në “Lobi” si dhe kryeredaktor i revistës mujore për kulturë “Prokultura”. Ka qenë kryeredaktor i televizionit në gjuhën shqipe TV ALB. Gjithashtu ka qenë redaktor edhe në media tjera. Deri më tani ka botuar: librat me ese “Fuga e fjalëve” (2004) dhe “Violinat e vjeshtës” (2008), monografinë mbi Afëz Jusuf Azemin si bashkautor me Gëzim Sulejmanin “Flamurtari i shqiptarisë” (2012) si dhe librin me poezi dhe tregime “Dorëshkrime prej ajri” (2016).
KOHA: Aktualisht shoqëria shqiptare këtu në Maqedoni (por edhe më gjerë) është e politizuar tejmase, sa që krijohet përshtypja se politika na është bërë ushqim i përditshëm, pa të cilën nuk mund të ekzistojmë. Pse erdhëm deri në këtë derexhe?
ZAIMI: Në kohë krizash të mëdha shoqërore, rënieve të pafundme, zhgënjimeve dhe në të njëjtën kohë pritjeve të mëdha, politika vendos keqas pushtetin e saj hijerëndë. Ky politizim i skajshëm alarmon mbi të gjitha për një mungesë perspektive, për një pjesëmarrje të pavetëdijshme në boshllëkun e jetës publike, ku realisht me shumë intriga politika tashmë e ka zënë bashin e vendit. Sigurisht, ky politizim ka rrënjë shumë më të thella. Moszgjidhja e shumë problemeve esenciale për qenien shqiptare në tërësinë e shtetit, sidomos gjithë gamës që ndërlidhet me identitetin e tyre kolektiv, ka krijuar një situatë të tendosur te shqiptarët, duke u lëshuar kështu në kthetrat e politikës, e cila tashmë me një cinizëm të pashoq po e shfrytëzon për hesapet e veta. Vetëkuptohet, ky politizim i skajshëm buron nga një ankth i pafundmë i njerëzve për të ndryshuar gjendjen e tyre, nga ajo pasiguri gati ontologjike që kanë për fatin e tyre dhe për gjithë atë realitet të zymtë që përshkon fund e krye ekzistencën e tyre. Gjithsesi mungesa e theksuar e mendimit intelektual e sposton ndjeshmërinë kolektive në politikë, si një shfaqje më e pranishme, por njëkohësisht edhe më brutale. Lehtësia e padurueshme e gjithsecilit që të jetë pjesë “teatrit” politik mbetet një dimension tjetër i politizimit të skajshëm. Është dhe një frustrim i pamundësisë i gjendjes së pashpresë që i politizon njerëzit, por nganjëherë edhe një lloj megalomanie bjerrakohëse i jap krah kësaj dukurie.
KOHA: Ne vazhdojmë të merremi me probleme, të cilat bota demokratike i ka konsumuar dekada e dekada më parë. Por, më e keqja e gjithë kësaj është se ne akoma merremi me të tjerët dhe aspak me vetveten? Pse po ndodh kjo dukuri?
ZAIMI: Po, është e vërtetë. Ne, jetojmë në Ballkan dhe gadishulli ynë njihet për vonesat. Shqiptarët kanë pasur një rrugëtim rrëqethës dhe fatal përgjatë historisë. Mbi ekzistencën shqiptare kanë ndodhur shumë atakime dhe eklipse që kanë pamundësuar një mbrothësi permanente drejt vlerave të mirëqena europiane, që si hapësirë historikisht i takojmë. Historikisht kemi qenë nën goditjen e të tjerëve, prandaj është dashur të ndërtohet një gard ndaj tyre për të ruajtur qenësinë shqiptare. Sigurisht, ky fakt nuk e justifikon prirjen që gjithnjë të merremi me tjerët, sepse do të vazhdojmë të mbetemi në rolin e viktimës, që realisht përfaqëson mungesë potence për të vënë gishtin në plagët tona. Këto plagë janë të panumërta dhe kërkojnë një vetanalizë serioze socio-kulturore për t’i identifikuar dhe për t’i shmangur gjatë përpjekjes për ta afirmuar qenien tonë. Gjëja më e lehtë mbetet t’i akuzosh të tjerët për gjendjen tënde. Ne, tashmë duhet të kthemi kah vetja jonë, për t’u përballur pa ekuivoke me defektet tona, me gjithë ato “vrima të zeza” që përthithin energjitë si kolektivitet. Për këtë, na duhet të rigjejmë mendimtarët e viteve 30-ta, të cilët pas krijimit të “Shqipërisë ideale” u vunë të krijojnë “ Shqipërinë reale”. Është pikërisht kjo plejadë mendarësh që trajtuan me aq përkushtim gjithë defektet e shoqërisë shqiptare, me urtësi të pashoq dhe dije shumë. Ky model kritike shoqërore duhet të kultivohet aktualisht nëse dëshirojmë ta shpëtojmë veten nga vetvetja. Branko Merxhan, Mit’hat Frashëri, Anton Harapi, Vangjel Koça dhe shumë të tjerë mbeten model i trajtimeve shoqërore, i një mendimi shoqëror dhe kulturor par ekselence mbi problemet shqiptare që vazhdojnë të na zvetënojnë deri në qaramani kotësie.
KOHA: Ju më shumë jeni marrë me publicistikë, përkatësisht me trajtimin e fenomeneve të ndryshme. Por, ju jeni edhe njohës i mirë i kulturës shqiptare. Pse kemi kaq shumë “analista” që politikën e kanë bërë si thes boksierësh, e pothuaj askush nuk merret me problemet e kulturës?
ZAIMI: Ka kohë që kultura perceptohet si diçka dytësore. Realisht dominon politika në hapësirën publike dhe për këtë analizat politike kanë zënë “bashin e vendit”. Politika mbetet ushqim i përditshëm, mënyrë jetese dhe kjo ka bërë që kultura si shfaqje shumë me supreme të margjinalizohet. Politika është më e drejtpërdrejtë, më brutale dhe në vetvete e kërkon analizën si një instrumentum për t’i shpjeguar gjërat, për t’i qartësuar. Dhe këtu nuk ka asgjë të keqe nëse me këtë punë do të merreshin ata që tashmë e kanë dëshmuar veten në këtë fushë. Dhe emra të tillë ka. Por, fatkeqësisht, në këtë gjithë prani të politikës shfaqen edhe “analistë” sezonesh përfituese, të cilët ngrenë decibelat e injorancës së tyre. Mendoj se edhe realitetet politike duhet të trajtohen, interpretohen, por me një seriozitet profesional dhe me një thellësi gjer ku shkojnë plagët tona politike, apo siç thotë Lasgush Poradeci, “gjer në baltën e baltës shqiptare”. Sigurisht, trajtimet kulturore kërkojnë një mbrujtje tjetër, më të thellë, më gjithëpërfshirëse dhe si të tilla mund të bëhen nga më pak njerëz. Pastaj, këto trajtime edhe ashtu të pakta humben në stivën e analizave politike për shkak se synojnë një humanitet më të thellë dhe më të largët siç thotë autori i “Lavdërimi i marrëzisë” Erazmo Roterdami. Gjithsesi e thotë edhe Koliqi që çdo nismë politike nuk është asgjë pa përkrahjen e kulturës.
KOHA: Si ishte fëmijëria e Bardhylit. Cili ishte mësuesi i parë? A ju kujtohet libri i parë që keni lexuar…?
ZAIMI: Përgjithësisht fëmijëria mbetet një ishull i qashtër për çdo njeri. Është ajo botë ngjyrë shumë që e bartim gati të paprekshme në kujtesën tonë. Të mos e teproj, por kam pasur një fëmijëri gati të përkryer, të mbushur me hijeshi dhe me gjëra që plotësonin botën e një fëmije. Më kujtohet vërdallisja me biçikletën e vogël, loja e pafundme me shokët, sidomos loja e futbollit. Më kujtohen endjet në kopshtin me shumë lloje lulesh që njihej për hijeshinë gati parajsore për të cilën kujdesej babai im. Pastaj mollët verore dhe kajsia që ngjitej qiellit si një kurriz mali. Ndodhte shpesh të kacavirresha për të kapur frutat në degët e largëta, gjersa gjyshja çirrej duke më paralajmëruar se mund ta pësojë. Sigurisht, më kujtohen edhe vonesat mbrëmjeve dhe futja në shtëpi si skile. Më kujtohet zagari “bala” që gjithnjë ishte aty rrotull me atë shikimin aq njerëzor. Më kujtohen sharjet gjatë lojës së futbollit dhe pajtimet gjatë ditës së nesërme. Më kujtohet Sinani me aparatin fotografik në qafë dhe lojërat popullore që luheshin në fshat. Pllakat e panumërta të gramafonit që rrotulloheshin ngeshëm dhe shpërndanin në odën e ndejës këngët e Qamilit të Vogël dhe këngëtarëve të tjerë. Mësues im i parë ka qenë zotni Abdylmenaf Emini nga fshati Neproshten, i cili ishte një zotni i vërtetë. Një mësues me plotë kuptimin e fjalës, një mësues i përkushtuar dhe kreativ dhe mbi të gjitha tepër i dashur. E takoj shpesh dhe kam një respekt të pafund për të. Nuk e mbaj mend librin e parë, por libri që më ka ngjallur vërtetë interes ka qenë një përmbledhje me poezi e Hil Mosit dhe një libër tjetër me anekdota shqiptare. Libri që për herë të parë i ka dhënë krah fantazisë sime ka qenë “Don Kishoti i Mançes” i Servantesit, të cilin e kam lexuar edhe më vonë pak më ndryshe.
KOHA: Po Tetova e rinisë suaj, si ishte ajo?
ZAIMI: Ka qenë një Tetovë e gjallë dhe ëndërrimtare, një Tetovë me shumë lëvizje politike dhe kulturore. Një Tetovë që përpiqej ta rikthente identitetin e vetë si qytet. Një Tetovë që po jetonte grahmat e fundit të pushtetit komunist dhe që tashmë po hapte një faqe tjetër në historinë e saj. Më kujtohet si nxënës i shkollës së mesme, pas mësimit, njëherë në javë, nganjëherë edhe më tepër, mbanim takime letrare në një kafiteri në Çarshi të Epërme. Ekzistonte Klubi letrar dhe aty ne takonim, Murat Isakun, Abdylazis Islamin, Ramadan Sinanin, Murtezan Arifi, Fatmir Sulejmani dhe shumë të tjerë. Pjesë e këtij klubi si më të ri ishim bashkë me Salajdin Salihun. Me orë të tëra lexohej dhe diskutohej për poezinë. Pavarësisht rrethanave, atëbotë, kishte një jetë letrare, një jetë kulturore që bënte përpjekje të shumta për të reflektuar në rizgjimin shqiptar, por edhe në kultivimin e krijuesve të rinj. U jam kaq mirënjohës këtyre emrave që përcaktuan rrugëtimin tim krijues. Sigurisht, kjo substancë letrare dhe kulturore më pas gjeti përmbushjen e vetë në vepra letrare por edhe në revistat e asaj kohe. Revista rreth së cilës më pas provuam hapat e parë të shkrimit ishte “Brezi 9” e drejtuar nga Fatmir Sulejmani. Një revistë që do të mbetet tepër e veçantë dhe shumë prestigjioze në gjithë hapësirën shqiptare. Ishin të pakta kafiteritë në atë kohë ku mund ta shtrije “qenien urbane”. “Fixhi” ishte njëra nga to, ku mund t’i lëvarje këmbët në karriget e gjata dhe të pije një makiato ose espreso. Ishte festë kur herë pas here me Çatin, një mik timin, e vizitonim këtë kafiteri moderne. Më pas nisi të marrë gjallëri jeta e të rinjve në Tetovë, sepse u hapën edhe shumë kafiteri tjera, të cilat frekuentoheshin nga “brezi i përditshmërisë”. Sigurisht futbolli mbetej pjesa më pasiononte e imja dhe meqë luaja për klubin e fshatit, pjesën më të madhe të kohës e kaloja me top në këmbë. Futbolli ishte si një simfoni e përshpirtshme, një lloj ëndrre që më jepte flatra.
KOHA: Kriza ka depërtuar thellë në të gjitha sferat e jetës sonë. Ju gjithsesi jeni të preokupuar edhe me krizën e leximit dhe krizën e librit. Sot, fatkeqësisht, duket se kemi më shumë shkrimtarë se sa lexues. Pse erdhi deri te ky absurditet?
ZAIMI: Kriza e leximit është një dukuri e gjithë pranishme. Lehtësia me të cilën dëshirohet të ecet para në shoqëri, për t’u etabluar në fasadën e madhe të vetëmashtrimit, ka ngadhënjyer mbi leximin si një akt lartësimi dhe vetërealizimi. Dukja, mendjemadhësia boshe, “idetë e gatshme” siç thoshte Floberi, kanë zëvendësuar përndritjen e qenies, interaksionin me librin si një medium që bart dijen dhe përvojën njerëzore. Tashmë kemi një analfabetizëm diskret që ka shtrirë praninë e vetë në shoqëri si “vlerë”, si modë, si paraqitje kulturore. Këto defekte fatale kanë zhbërë sistemin e referencave dhe kanë krijuar uniformitetin sipërfaqësor. Mediokriteti ka shtrirë praninë e vetë dhe tashmë gjithçka është barazuar me shijen profane të tyre. Thuhet se aty ku nuk ekziston profesionisti, nuk ekziston as amatori. Kjo është ajo shenja fatale e barazimit që ka prodhuar këtë situatë absurde. Ne tashmë jetojmë në këto dimensione dhe mbetet tepër e vështirë që të dilet, sepse është humbur kriteri i vlerës, ndërsa kritika letrare e një e tipit të Faik Konicës që e kërkonte me “Kohëtore e letrave shqipe” nuk është e pranishme. Kjo kohë po i bën apologji banales, si prani gati e pakundërshtueshme. Me lehtësi të padurueshme shkruhet dhe botohet. Mbi rëndësinë e leximit dëshiroj me këtë rast ta citoj Borhesin: “Mbi të gjitha veten e konsideroj lexues. Siç e dini jam i paracaktuar të shkruaj; por mendoj se ajo që kam lexuar është shumë më e rëndësishme se ajo çfarë kam shkruar. Sepse njeriu lexon atë që dëshiron, ndërsa nuk mund të shkruaj atë që do, por atë që mundet”.
KOHA: Në qarqet kulturore, pa ndërprerë flitet për bashkimin shpirtëror të shqiptarëve, i cili akoma nuk po ndodh. Ka përpjekje që ky bashkim të bëhet përmes disa klaneve kulturore mafioze, të cilat me qëllim të përfitimeve materiale, kanë krijuar rrethin e tyre të hekurt, ku të tjerët s’mund të depërtojnë? Pse ndodh kjo?
ZAIMI: Fatkeqësisht ne ndodhemi përpara një ekskomikimi të ri. Muret e moskomunikimit kulturor brenda hapësirës shqiptare tashmë janë ngritur padiktueshëm njësoj siç ngritën si metaforë izolimi në poezinë “Muret” të Kavafisit. Nëse gjatë kohës së komunizmit ky moskomunikim ishte i kuptueshëm tash po merr përmasat e një gjëme vetasgjësuese. Nuk e di, se kam të qartë, pse institucionet, në Tiranë dhe Prishtinë, kaq pak kujdes i kushtojnë komunikimit kulturor brenda shqiptar dhe pse këtë punë e lënë në duar matrapazësh përfitues. Këtu te ne, kjo punë është shumë e qartë, sepse ne jemi jashtë orbitës institucionale, jashtë projektimeve institucionale, por pavarësisht kësaj janë bërë përpjekje për t’i dhënë frymë këtij komunikimi. Por, aq është takati jonë. Mendoj se përfundimisht duhet të kuptojmë se sistemi referencial i vlerave , i cili paraprakisht konsolidon dhe përforcon kualitetin e produksionit kulturor dhe letrar tashmë është shndërruar në një kakofoni autiste, në një bashkëpunim të shkërmoqur, që më parë se të njoh vlerën, njeh hipokrizinë vëllazërore të ndërthurur me një mijë fije jashtë-kulturore dhe jashtë-letrare. Gjatë gjithë viteve të tranzicionit, në majën e hierarkisë së institucioneve ne kemi njerëz që dremitën në katundarizmin e posteve, që të magjepsur nga lartësitë e pushtetit, rrafshojnë në banalitet menaxhimin kreativ të institucioneve. Në mungesë të një sistemi referencial dhe në mungesë të një jete të konsoliduar institucionale, gjithçka merr parashenjën e një voluntarizmi mendjemadh. Në këtë pikë ligështimi, zhvendoset epiqendra e njohjeve kulturore dhe letrare, dhe vendoset brutalisht, autizmi, vetizolimi kulturor. Në këtë pikë merr hov provincializmi kulturor, që tashmë shtrihet si subkulturë dhe si një areal i pakomunikueshëm me pjesët tjera. Djerrinën e provincializmit më së miri e përkufizon Ezra Paund në një ese te tij. Provincializmi, shkruan ai, përbëhet nga dy pjesë: nga padituria për mënyrat, zakonet dhe natyrën e jetës së njerëzve jashtë një fshati, komuniteti, apo kombi dhe nga dëshira për t’i zhytur të tjerët në padituri. Sipas tij, provincializmi është më tepër se padituri, është padituri plus epsh në vijim të padijes, është keqdashje e fshehur, shpesh një keqdashje vepruese dhe agresive. Kam përshtypjen se gjatë tërë këtyre viteve të tranzicionit hapësirat kulturore shqiptare po e vuajnë këtë padituri dhe këtë keqdashje.
KOHA: T’i kthehemi edhe një herë Tetovës, këtij qyteti me dy Universitete, por me një jetë shumë të varfër kulturore? Ku qëndron problemi?
ZAIMI: Më duhet ta them që në Tetovë tashmë ka një hop kualitativ të jetës kulturore. Janë një numër i konsiderueshëm artistësh të ri, në artin e muzikës dhe pikturës që tashmë po krijojnë identitetin e tyre si krijues. Ka pasur edhe shumë ngjarje që e kanë dinamizuar jetën kulturore. Sigurisht gjithë kjo mbetet e pamjaftueshme dhe kërkon kultivim të mëtejshëm. Sidomos në nxitjen e produksionit origjinal kulturor dhe letrar, por edhe të një interaksioni më dinamik dhe më senzibilizues me publikun. Mendoj se mbeten të domosdoshme bashkëpunimet krijuese në formë klubesh dhe shoqatash moderne që do të hapnin një horizont tjetër të kultivimit, shpërndarjes dhe receptimit të vlerave kulturore dhe letrare. Një paradigmë tjetër që do të nxiste dhe promovonte kreacionin kulturor dhe letrar konform prurjeve moderne dhe konform një zhvillimi autentik kulturor. Përfshirja e të rinjve nga universitet mbetet një imperativ i domosdoshëm, sepse tash për tash ka një vakum pjesëmarrjeje.
KOHA: Rrjetet globale sociale, këto lloje të “drogës” moderne, sa janë të dobishme aq janë edhe të dëmshme? Në fakt, këto rrjete po bëjnë mbylljen e individit, përkatësisht tjetërsimin e individit. Si e shihni ju këtë fenomen global, me theks të veçantë në dëmin që ia shkakton në veçanti arsimit dhe kulturës shqiptare?
ZAIMI: “Fshati global” siç u definua që në fillimet e veta interneti, tashmë ka shtrirë pushtetin e vetë mbi çdo individ kudo. Ky realitet virtual gjithnjë e më tepër po përthith qenie tonë dhe po e transponon edhe identitetin e individit. Shpejtësia, kureshtja, padurimi i gishtave që dridhen mbi tastiere duket se po ngadhënjen mbi qenien tonë humane, mbi gjithë ato raporte të deritashme që konsiderohen si realitet njerëzor. Ne ndodhemi përpara një “xhungle teknologjike” që po na tjetërson deri në thelb, duke fshirë të gjitha kuptimet e njohjes dhe vetë-njohjes të themi kushtimisht tradicionale. Ky identitet virtual tashmë ka pasojat e veta edhe në arsim dhe në kulturë, sepse shmang paradigmat e mëparshme të dijes dhe e fut individin në një lloj dije sipërfaqësore. Së këndejmi, më tepër fuqi merr një lajm banal se sa edukimi, kultivimi sistematik i individit. Është një çarje e madhe që po krijon gërmadha edhe në sistemin arsimor dhe kulturor. Në hapësirën shqiptare kjo bëhet më tronditëse, sepse ne akoma nuk e kemi në qendër të debatit këtë shfaqje të re, e cila tashmë nuk i kursen as më të vegjlit. Nuk e di, nganjëherë më duket një situatë e pashpresë dhe nuk mund ta mendoj se deri ku mund të shkoj ky tjetërsim. Mendoj se kërkon një debat të gjerë shoqëror të më tepër aktorëve për t’i dhënë një kahe këtij problemi. Sigurisht bota e internetit ka edhe anët e mira të komunikimit, dijes etj, por më duket se ne jemi ngujuar në përdorime ordinere.
KOHA: A është e shenjtë për Ju familja dhe pse?
ZAIMI: Padyshim se po. Familja është ai ishulli i përshpirtshëm i ekzistencës sonë. Është ajo botë e vogël, e dëlirë, që i jep kuptim rrojtjes sonë. Është familja ajo që na mban të lidhur me jetën në formën më të pastër të dashurisë. Është kulmi mbi praninë tonë dhe njëkohësisht qielli i paanë i fluturimeve tona drejt pafundësisë së jetës. Është kuptimi më esencial për kohën dhe hapësirën, ai univers i ngeshëm dritëshumë në të cilin kthehemi pambarimisht pas “torturave” që na i bëjnë realitet tjera shoqërore… (KOHA.MK)